काठमाडौँ, २४ भदौ।

हाम्रो समाजमा ,विशेष गरि हिन्दू धर्मावलम्बी र त्यसमा पनि अधिकांश महिलाहरु धार्मिक दृष्टिकोणले व्रत बस्ने गर्छन र यसको मुल उद्देश्य देवी देवतालाई खुशी बनाउनु, परिवारमा सुख शान्ति भित्राउनु र पति, सन्तान र आफ्नो सुस्वास्थ्यको वरदानको प्राप्ती गर्नु हो ।

धेरैलाई यो अन्धविश्वास पनि लाग्न सक्छ तर के साचिकै व्रत बस्नु स्वास्थ्यको लागी फाइदाजनक छ त ? के यस्को वैज्ञानिक आधार छन ?

व्रत बस्ने बेलामा कम्तिमा १६ घण्टा खाना र क्यालोरी प्राप्त गर्ने कुनैपनी झोल कुरा नखादा बिभिन्न प्रकारका वैज्ञानीक फाईदाहरु अध्ययनहरुले देखाएको छ ।

१. तौल घटाउन मदत गर्छ

कम क्यालोरीको सेवन र मेटाबोलिक रेट बढ्नु र ग्रोथ हार्मोनको बढी उत्पादनले तौल घटाउनमा मदत गर्छ । तपाइ तौल घटाउन इक्छुक हुनुहुन्छ भने, योतरिका बाट सुरु गर्न सक्नु हुन्छ ।

२ . कोलेस्टेरोलको नियन्त्रण

उपवासले फ्याटको मेटाबोलिज्म बढाएर कोलेस्टेरोलको नियन्त्रण गर्छ, साथै उपवासको बेला मांशाहारी खानाको प्रयोग नहुनु र फलफूलको प्रयोग बढी हुनुले पनि नराम्रो कोलेस्टेरोल घटाउन र राम्रो कोलेस्टेरोल बढाउने सम्भावना हुन्छ ।

३. इन्सुलिन सेन्सिटिभिटी बढाउने

उपवासले विभिन्न रसायनिक प्रकृयाको मद्तले इन्सुलिनको कामलाई प्रभावकारी बनाउछ र मोटोपना भएको व्यक्तिमा इन्सुलिन प्रतिरोधको वातावरण हुनाले यस्तो व्यक्तिको लागी उपवास अत्यन्तै लाभदायक हुन्छ ।

४. रक्तचापको नियन्त्रण

उपवासमा क्यालोरी र नुनको प्रयोग कम हुने भएकोले उच्च रक्त्चापको नियन्त्रण हुन मदत गर्छ ।

५. रोग प्रतिरोघात्मक क्षमतामा सुधार

रोगसँग लड्ने कोषको संख्यामा सुधार ल्याउनु र हानी पुर्याउने कोषहरुलाई नियन्त्रण गर्न मदत गर्छ ।

६. क्यान्सर लाग्नबाट बचाउछ

उपवासले कोषहरुको मर्मत गर्ने, स्वास्थ्य तन्तुहरुलाई सुरक्षित बनाउने र बिकार वा घातक पदार्थहरुलाई कोषभित्रै निष्क्रिय बनाउछ, हानिकारक हर्मोन (IGF-1) लाई नियन्त्रण गर्छ र अन्य कोषभित्रको गतिविधिलाई साकारात्मक बनाएर क्यान्सरको जोखिम घटाउने तथ्य बिभिन्न जनावरहरुमा गरिएको अध्ययनले दावी गरेको छ ।

७. तनाव नियन्त्रण

ब्रत या उपवास बस्नाले तनाव पनि नियन्त्रण हुन्छ।

८. बुढोपना लाई रोक्ने (Anti-Ageing)

उपवासले जिन, कोष्, तन्तु, हर्मोन्, Immune, मेटाबोलिज्ममा प्रभाव पारेर व्यक्तिको शरिरलाई वास्तविक उमेर भन्दा कान्छो बनाउन सहयोग गर्न सक्छ ।

९. छालालाई आकर्षक बनाउछ

छालामा हुने कोलाजिन (Collagen) र अन्य प्रोटिनहरुमा सकारात्मक असर गरेर, छालालाई सुन्दर र आकर्षक बनाउछ ।

१०. मष्तिस्कको क्रियाकलापमा सुधार

उमेरअनुसार हुने मस्तिष्कको क्रियाकलापको कमिमा बिभिन्न तरिकाले कमी ल्याउछ ।

११. मुटु रोगीलाई फाइदा

मुटुको मांशपेसी लाई नष्ट हुनबाट बचाउने नयाँ मसिना रक्तनलिहरुको निर्माण गर्ने र अन्य मुटुभित्रका हानिकारक रसायनिक प्रतिकृयालाई नियन्त्रण गरेर मुटुरोगिहरुलाई ठुलो लाभ प्रदान गर्न सक्ने अनुसन्धानहरुको दाबी छ ।

१२ . जिवनमा खुशीयाली ल्याउछ

विश्वास नलाग्ला तर यो सही कुरा हो । तपाईं कुनै व्रत धारिलाई सोध्नुस वा आफै व्रत बसेको दिन सम्झिनुस्, त्यो दिन तपाईंले आफुलाई स्पेसल ठान्नुहुन्छ, तपाईंको सोच सकारात्मक र पवित्र हुन्छ । भित्रैबाट उमङ र उत्साह भरिएको हुन्छ, यस्को कारण उपवास, स्वछ आहर र धर्ममा आस्था मात्रै नभएर वैज्ञानिक कारण पनि हुन्छ ।

उपवासले मष्तिस्कमा इन्डोर्फिन (Endorphin) नामक हार्मोनको उत्पादन बढाउछ जस्को मुख्य काम मूडलाई फ्रेस गर्ने, खुशी बनाउने र शरिरमा स्फुर्ती ल्याउने हो ।

१३ . भोक नियन्त्रण

उपवासले लेपटिन र अन्य (Hunger) हार्मोनको स्तरमा सुधार ल्याएर्, थ्य्रोइद हार्मोन को उत्पादन बढाई मेटाबोलिज्ममा सुधार ल्याएर, भोक निर्धाराण गर्ने केन्द्र (Satiety Centre) मा असर गरि व्यक्तिको भोकै बस्न सक्ने क्षम्ता बढाउछ र त्यो भन्दापनी महत्वपूर्ण कुरा थोरै खाएर सन्तुष्टि हुने बानी बस्छ, जस्ले गर्दा अत्यधिक खानाबाट हुने स्वास्थ्य समस्याबाट बच्न सकिन्छ ।

१५ . मांशपेसीलाई बलियो बनाउछ

उपवासले ग्रोथ हार्मोनको (HGH) उत्पादन बढाएर, फैट्लाई पगाल्ने र मांशपेसीलाई बलियो बनाउछ ।

हुन त माथी उल्लेख गरिएका सबै उपवासका फाइदाहरु मानिस जातिमा अध्ययन गरेर पुष्टि भई नसकेको भएता पनि, प्रस्तुत तर्कहरु सान्दर्भिक देखिन्छन ।

उपवास बस्ने बेलामा लिनुपर्ने सावधानिहरु :

-गर्भवस्थामा उपवास वर्जित हुन्छ

-सानो बच्चा भएको दुध खुवाउने आमाले उपवास गर्न मिल्दैन्

-मधुमेहको औषधी सेवन गर्ने बिरामीले चिकित्सकको परामर्श लिन जरुरी हुन्छ

-रक्तचापको औषधी सेवन गर्नेले पनि विषेश ध्यान दिनु पर्छ र चिकित्सकको परामर्श लिन जरुरी हुन्छ

-मुटु, मृगौला, पेट्, कलेजो र अन्य दिर्घरोग भएको र त्यसका लागी औषधी सेवन गर्नेहरुले पनि विषेश ध्यान दिनु पर्छ र चिकित्सकको परामर्श लिन जरुरी हुन्छ

-उपवासले शरिरमा पानीको कमी हुन सक्छ्

-उपवासले विशेष गरेर माइग्रेन भएकाहरुलाई टाउको दुख्ने समस्या हुन सक्छ ।

-निद्रा नलाग्ने र त्यसबाट तनाव हुने सम्भावना पनि हुन्छ।

उपवास बस्दा ग्यास्ट्रिकको समस्या हुनु पूर्ण सत्य होईन । उपवास बस्दा पेटमा एसिडको उत्पादन कम हुन्छ त्यसैले ग्यास्ट्रिकको समस्या पनि कम हुनुपर्ने हो तर कसै कसैलाई उपवास भएको बेलामा भोक लाग्दा, खाने कुरा सम्झिदा वा अरुले खाएको देख्दा मष्तिस्कमा त्यसको असर भएर एसिडको उत्पादन बढ्न सक्छ जस्ले पेटमा एसिडिटी बढाउने (Heart burn) अवस्था हुने गर्छ । डा ओम मुर्ति अनिल